Թեհ­րա­նում ար­դեն ըն­դուն­ված են ինչ-որ պատ­շաճ ո­րո­շում­ներ

(Նախոորդ մասը)

Հե­տաքր­քիր է նաև, որ «ռազ­մա­կան հո­ղի վրա» Հա­յաս­տա­նի և Ի­րա­նի նկա­տե­լի մեր­ձե­ցու­մը տե­ղի է ու­նե­ցել այն ֆո­նին, երբ «Ապ­շե­րո­նյան խա­նու­թյու­նը» հա­րա­բե­րու­թյուն­ներն էր պար­զում ԱՄՆ-ի պետ­քար­տու­ղար Մայք Փոմ­փեո­յի հետ, թեև Փոմ­փեոն, ըստ էու­թյան, ինչ-որ տեղ հա­կա­հայ­կա­կան հայ­տա­րա­րու­թյուն էր ա­րել։

 Փոմ­փեո­յի ա­սա­ծի ի­մաս­տը պար­զու­նակ է. հա­յեր, ԱՄՆ-ը ձեզ չի օգ­նի, բայց դուք դի­մա­ցեք, կռ­վեք, թեև «ԱՄՆ-ը տես­նում է, որ Թուր­քիան օգ­նում է Ադր­բե­ջա­նին»։ Կա­րող ենք կրկ­նել. բա­վա­կան է, որ ԱՄՆ-ը (ինչ­պես և Իս­րա­յե­լը) Ան­կա­րա­յի հետ սկ­սի խո­սել Թուր­քիա­յի ար­տա­քին պարտ­քի մար­ման մա­սին, թուր­քերն իս­կույն «ա­վե­լի հա­մեստ» կդառ­նան։ Բայց ան­գամ Փոմ­փեո­յի նման հայ­տա­րա­րու­թյա­նը Բաք­վի ԱԳՆ-ն պա­տաս­խա­նեց ջղա­յին մեկ­նա­բա­նու­թյամբ, թե իբր պետ­դե­պար­տա­մեն­տի ղե­կա­վա­րի խոս­քը «չի հա­մա­պա­տաս­խա­նում տվյալ հա­կա­մար­տու­թյան վե­րա­բե­րյալ ԱՄՆ-ի կա­ռա­վա­րու­թյան բազ­մա­թիվ պաշ­տո­նա­կան հայ­տա­րա­րու­թյուն­նե­րին, չի հա­մա­պա­տաս­խա­նում ԱՄՆ-ի՝ որ­պես Մինս­կի խմ­բի հա­մա­նա­խա­գահ եր­կր­նե­րից մե­կի կար­գա­վի­ճա­կին»։ Մենք հս­տակ տես­նում ենք, որ աչ­քով ան­տե­սա­նե­լի ինչ-որ պատ­ճա­ռով Բա­քուն ակն­հայ­տո­րեն նյար­դայ­նա­նում է։ Մեր կար­ծի­քով, պատ­ճառ­նե­րից մե­կը կա­րող է լի­նել Թուր­քիա­յի կող­մից մեր տա­րա­ծաշր­ջան բեր­ված ա­հա­բե­կիչ­նե­րի մա­սին տվյալ­նե­րը Հա­յաս­տա­նի կող­մից ի­րա­նա­կան և ռու­սա­կան հա­տուկ ծա­ռա­յու­թյուն­նե­րին փո­խան­ցե­լը։

Բա­քուն վա­խե­նա­լու բան ու­նի։ Ի­զուր չէ, որ Ի­րա­նի հյու­սիս-արևմուտ­քի (իսկ դա հենց «կով­կա­սյան թա­թար­նե­րի», Ար­ցա­խի և Հա­յաս­տա­նի հետ Ի­րա­նի սահ­ման­նե­րի տե­ղա­մասն է) ՀՕՊ ու­ժե­րի հրա­մա­նա­տար, բրի­գա­դա­յին գե­նե­րալ Աբ­բաս Ա­զի­մին հոկ­տեմ­բե­րի 16-ին Թավ­րի­զում հայ­տա­րա­րել է, որ «ԻԻՀ զին­վո­րա­կան­ներն ու­շա­դիր հետևում են ի­րենց հյու­սի­սարևմտյան սահ­ման­նե­րի մո­տա­կայ­քում ըն­թա­ցող ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րի զար­գաց­մա­նը, քա­նի որ Հա­յաս­տանն ու Ադր­բե­ջա­նը շա­րու­նա­կում են փոխհ­րաձ­գու­թյու­նը Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղի վի­ճե­լի տա­րա­ծաշր­ջա­նի պատ­ճա­ռով։ Ի­րա­նի զին­ված ու­ժե­րը լիո­վին պատ­րաստ են և ու­շա­դիր հետևում են սահ­ման­նե­րի մոտ կա­տար­վող բո­լոր տե­ղա­շար­ժե­րին, ո­րով­հետև մինչև այժմ եր­կու թշ­նա­մի կող­մե­րի միջև պա­տե­րազ­մի թու­լաց­ման նշան­ներ չկան։ ԻԻՀ բա­նա­կը, ԻՀՊԿ-ն և սահ­մա­նա­պահ ծա­ռա­յու­թյու­նը պատ­րաստ են վճ­ռա­կան պա­տաս­խան տա­լու երկ­րի սահ­ման­նե­րի նվա­զա­գույն իսկ սպառ­նա­լիք­նե­րին»։ Այն­պես որ, Լևոն Այ­վա­զյա­նի և ի­րան­ցի գն­դա­պետ Բահ­ման Սա­դե­հի­նի բա­նակ­ցու­թյուն­ներն իս­կը ժա­մա­նա­կին են կա­յա­ցել։

Պա­տե­րազմն ու­նի իր տրա­մա­բա­նու­թյու­նը և իր կյան­քը։ Վեր­ջա­պես, մենք տես­նում ենք պա­տե­րազ­մի այդ տրա­մա­բա­նու­թյան թե­լադ­րան­քի դր­սևո­­րում­նե­րը նաև ար­ցա­խյան կող­մի գոր­ծո­ղու­թյուն­նե­րում։  Ար­ցա­խի ՊՆ-ն հոկ­տեմ­բե­րի 17-ին շատ անհ­րա­ժեշտ ցու­ցակ է հրա­պա­րա­կել, ո­րում թվարկ­վում են ռազ­մա­կան օ­րի­նա­կան թի­րախ­նե­րը Գյան­ջա քա­ղա­քում։ Այն մեր պատ­մա­կան Գան­ձակն է, ո­րը թշ­նա­մին դարձ­րել է ռազ­մա­բա­զա մեր դեմ։ Թի­րախ­ներն են.
1) ՊՆ ռազ­մաօ­դա­յին բա­զան, ուղ­ղա­թի­ռա­յին էս­կադ­րի­լիան,
2) ԶՈՒ ԳՇ մո­տոհ­րաձ­գա­յին դի­վի­զիան,
3) ներ­քին զոր­քե­րի հա­տուկ նշա­նա­կու­թյան բրի­գա­դը,
4) ՊՆ մար­տա­կան կա­ռա­վար­ման կենտ­րո­նը,
5) ՊՆ ԳՇ ռա­դիո­տեխ­նի­կա­կան գու­մար­տա­կը,
6) ՊՆ կենտ­րո­նա­կան են­թա­կա­յու­թյան վա­ռե­լաք­սա­նյու­թե­րի բա­զան,
7) պաշտ­պա­նա­կան ար­դյու­նա­բե­րու­թյան նա­խա­րա­րու­թյան մե­քե­նա­շի­նա­կան գոր­ծա­րա­նը, ա­վիա­ցիա­յի և հրե­տա­նու նո­րոգ­ման գոր­ծա­րան­նե­րը։ Լիո­վին ա­վեր­ված են Ստե­փա­նա­կեր­տի և Շու­շիի, Ար­ցա­խի այլ բնա­կա­վայ­րե­րի, այժմ՝ ար­դեն Հա­յաս­տա­նի ո­րոշ սահ­մա­նա­մերձ գյու­ղե­րի են­թա­կա­ռուց­վածք­նե­րը, և ի պա­տաս­խան՝ Գյան­ջա­յի բա­ցա­ռա­պես ռազ­մա­կան թի­րախ­նե­րի սոսկ մատ­նան­շու­մը... Մենք ար­դյո՞ք չա­փա­զանց ջա­նա­սի­րու­թյամբ չենք փոր­ձում ցույց տալ, որ հա­յերս լի ենք թշ­նա­մու նկատ­մամբ մար­դա­սի­րա­կան կա­րեկ­ցու­թյամբ։ Թուր­քե­րը հաս­կա­ցել և հաս­կա­նում են միայն ու­ժի և դա­ժա­նու­թյան լե­զուն։ Հա­վա­նա­բար, լևո­նա­կան­նե­րի (բա­ցա­հայտ ու թաքն­ված) հա­մար 90-ա­կան­նե­րի դա­սերն օգ­տա­վետ չեն ե­ղել. նրանք մնա­ցել են, պատ­կե­րա­վոր ա­սած, «լյուք­սեմ­բուրգ­ցի» և այդ­պես էլ չեն դար­ձել հա­յեր, ո­րոնք հի­շում են, որ թուր­քը թշ­նա­մի է։

Նույն հոկ­տեմ­բե­րի 17-ին ՌԴ-ում Ի­րա­նի դես­պան Ղա­սեմ Ջա­լա­լին «Ին­տեր­ֆաքս» գոր­ծա­կա­լու­թյան հետ հար­ցազ­րույ­ցում հի­շեց­րել է պաշ­տո­նա­կան Թեհ­րա­նի ո­րոշ խա­ղաղ նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րի մա­սին, ա­սել, մաս­նա­վո­րա­պես, որ Ի­րա­նը հան­դես է գա­լիս Հա­յաս­տա­նի և Ադր­բե­ջա­նի միջև խա­ղա­ղու­թյան օգ­տին, ո­րով­հետև պա­տե­րազ­մը կա­րող է վնաս­ներ հասց­նել ոչ միայն այդ եր­կու եր­կր­նե­րի, այլև ողջ տա­րա­ծաշր­ջա­նի ժո­ղո­վուրդ­նե­րին։ «Ի­րա­նի Իս­լա­մա­կան Հան­րա­պե­տու­թյու­նը, պահ­պա­նե­լով չե­զոք դիր­քո­րո­շում տվյալ հար­ցով, ակ­տի­վո­րեն աշ­խա­տում է մեր եր­կու հարևան­նե­րի պա­տաս­խա­նա­տու դեմ­քե­րի հետ։ Մենք անհ­րա­ժեշտ ջան­քեր ենք գոր­ծադ­րել, կող­մե­րին զսպ­վա­ծու­թյան կո­չեր ա­րել։ Երկ­րորդ. մենք ող­ջու­նում ենք այն նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք կհան­գեց­նեն փոխ­զիջ­ման, մաս­նա­վո­րա­պես նա­խա­գահ Պու­տի­նի միջ­նոր­դու­թյամբ ՌԴ-ի այն նա­խա­ձեռ­նու­թյու­նը, երբ Մոսկ­վա­յում հան­դի­պե­ցին ու բա­նակ­ցու­թյուն­ներ վա­րե­ցին Ադր­բե­ջա­նի և Հա­յաս­տա­նի արտ­գործ­նա­խա­րար­նե­րը»,- ա­սել է նա։ Եր­րորդ պա­հը, ըստ նրա, այն է, որ Ի­րա­նը ող­ջու­նում է նաև այլ նա­խա­ձեռ­նու­թյուն­ներ, ո­րոնք այս կամ այն կերպ կա­րող են հան­գեց­նել խա­ղա­ղու­թյան։ «Զա­նա­զան տար­բե­րակ­ներ կան. ո­մանք ա­սում են, որ տե­ղին կլի­ներ Ի­րա­նի, ՌԴ-ի և Թուր­քիա­յի՝ որ­պես ե­րաշ­խա­վոր եր­կր­նե­րի, միջ­նոր­դու­թյան ձևա­չա­փը, Աս­տա­նա­յի ձևա­չա­փի մո­դե­լով։ Կամ այլ մո­դել­ներ, ա­սենք, ինչ-որ հա­մա­տե­ղում Մինս­կի խմ­բի և Ի­րա­նի ու Թուր­քիա­յի միջև և այլ ա­ռա­ջար­կու­թյուն­ներ, ո­րոնք նույն­պես են­թա­կա են ու­սում­նա­սիր­ման ու քն­նարկ­ման։ Կար­ծում եմ, որ այդ ա­ռա­ջար­կու­թյուն­նե­րը պետք է ար­դյու­նա­վետ լի­նեն, որ­պես­զի վերջ­նա­հաշ­վում հան­գեց­նեն խա­ղա­ղու­թյան Ադր­բե­ջա­նի և Հա­յաս­տա­նի միջև»,- նշել է նա։ Դես­պան Ջա­լա­լիի ա­սա­ծից հետևում է, որ Ի­րա­նը դեռ հույս ու­նի, որ Թուր­քիան կհ­րա­ժար­վի «կով­կա­սյան թա­թար­նե­րի» կող­մից այդ պա­տե­րազ­մում ակ­տիվ մաս­նակ­ցու­թյու­նից։ ՈՒս­տի ի­րան­ցի դի­վա­նա­գետն ա­ռայժմ կոշտ կեր­պով չի ա­սում, որ «օս­ման­ցի­նե­րը» տեղ չու­նեն Այ­սր­կով­կա­սում։ Բայց ու­շադ­րու­թյուն դարձ­նենք. և Այ­սր­կով­կա­սում «Աս­տա­նա­յի ձևա­չա­փի» հնա­րա­վոր կի­րառ­ման մա­սին հի­շա­տա­կե­լիս, և ԵԱՀԿ Մինս­կի խմ­բի մա­սին խո­սե­լիս դես­պան Ջա­լա­լին ան­պայ­ման հաս­կաց­նում է, որ ոչ ոք ա­ռանց Ի­րա­նի ի­րա­վունք չու­նի ո­չինչ ա­ռաջ քա­շե­լու որ­պես խա­ղաղ նա­խա­ձեռ­նու­թյուն։ Ին­չը միան­գա­մայն տրա­մա­բա­նա­կան է. ԱՄՆ-ը և Ֆրան­սիան, օ­րի­նակ, պա­տե­րազ­մող կող­մե­րից ոչ մե­կի հետ սահ­ման չու­նեն, իսկ Ի­րա­նը սահ­մա­նա­կից է ե­րե­քին էլ։ Պարզ է, որ թուր­քե­րին ու Արևմուտ­քին ձեռն­տու չեն Ի­րա­նի ա­ռա­ջար­կու­թյուն­նե­րը։

Հա­մաշ­խար­հա­յին գրե­թե բո­լոր ԶԼՄ-նե­րը հա­ղոր­դե­ցին, որ 2020 թ. հոկ­տեմ­բե­րի 21-ի ա­ռա­վո­տյան Ի­րա­նի ՀՕՊ-ի բո­լոր ու­ժերն սկ­սե­ցին ի­րենց ա­մե­նա­մյա զո­րա­վար­ժու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք ստա­ցել են «Պե­տու­թյան եր­կն­քի պաշտ­պան­ներ» ան­վա­նու­մը։ Զո­րա­վար­ժան­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ, բրի­գա­դա­յին գե­նե­րալ Աբ­բաս Ֆա­րաջ­փու­րը հայ­տա­րա­րել է, որ այս տար­վա զո­րա­շար­ժե­րի խն­դիրն է երկ­րի ռազ­մա­վա­րա­կան օ­բյեկտ­նե­րի պաշտ­պա­նու­թյու­նը ի­րա­նա­կան հր­թիռ­նե­րի, ռա­դար­նե­րի և հե­տա­խու­զու­թյան հա­մա­կար­գե­րի, ինչ­պես նաև է­լեկտ­րո­նա­յին պա­տե­րազ­մի, կա­պի և դիտ­ման մի­ջոց­նե­րի օգ­նու­թյամբ։ «Վար­ժանք­նե­րի ա­ռա­ջին փուլն ընդ­գր­կում է պաշտ­պա­նու­թյան հա­մա­կար­գե­րի ընդ­լայ­նումն ու ծա­վա­լու­մը, նե­րա­ռյալ հր­թի­ռա­յին և ռա­դա­րա­յին հա­մա­կար­գե­րը, շեշ­տը դնե­լով օ­պե­րա­տիվ ու­ժե­րի ա­րա­գա­շար­ժու­թյան և ա­րագ ար­ձա­գանք­ման վրա,- հա­վե­լել է նա։- Վար­ժանք­նե­րում օգ­տա­գործ­վե­լու են նաև ի­րա­նա­կան ար­տադ­րու­թյան մի­ջոց­ներ»։

Ի­րա­նը բա­վա­կա­նա­չափ ար­տա­քին թշ­նա­մի­ներ ու­նի, ո­րոնք կցան­կա­նա­յին վնաս հասց­նել մեր հարևան­նե­րի պաշտ­պա­նու­թյանն ու անվ­տան­գու­թյա­նը։ Բայց մեզ թվում է, որ այժմ Ի­րա­նում ցան­կա­ցած զո­րա­վար­ժու­թյան շեշ­տադ­րումն ա­նում են՝ ել­նե­լով այն բա­նից, որ Ար­ցա­խի հետ Ի­րա­նի սահ­մա­նի եր­կն­քում ըն­թա­նում է պա­տե­րազմ, ո­րը սան­ձա­զեր­ծել են «կով­կա­սյան թա­թար­նե­րը»։ Ար­դեն 44-օ­րյա պա­տե­րազ­մի ըն­թաց­քում պան­թուր­քիստ­նե­րը մի քա­նի ան­գամ խախ­տել են Ի­րա­նի օ­դա­յին սահ­ման­նե­րը, իսկ Ի­րանն ա­նո­ղո­քա­բար խո­ցել է թշ­նա­մու ԱԹՍ-նե­րը և նույ­նիսկ մեկ ռազ­մա­կան ինք­նա­թիռ։ Փաս­տո­րեն, ի­րան­ցի­նե­րը դաս են քա­ղում մեր պա­տե­րազ­մից։ Նշենք, որ ռու­սա­կան ո­րոշ ԶԼՄ-նե­րում փոր­ձա­գետ­նե­րը բա­ցա­հայ­տո­րեն են­թադ­րել են, որ Ի­րա­նի ՀՕՊ-ի ու­ժե­րի զո­րա­վար­ժու­թյուն­նե­րում հս­տակ նկա­տե­լի է Ար­ցա­խյան պա­տե­րազ­մի «ար­ձա­գան­քը»։

Սա­կայն մենք ու­զում ենք ոչ միայն Հա­յաս­տա­նի և Ար­ցա­խի, այլև ողջ աշ­խար­հի հա­սա­րա­կու­թյան ու­շադ­րու­թյու­նը հրա­վի­րել այն փաս­տին, որ հոկ­տեմ­բե­րի 19-ի ե­րե­կո­յան Ի­րա­նի ԱԳՆ պաշ­տո­նա­կան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ Սա­յիդ Խա­թիբ­զո­դան հատ­կա­պես նշել է այն «տագ­նա­պեց­նող լու­սան­կար­նե­րը, ո­րոնք հա­մա­ցան­ցում հրա­պա­րա­կել են Լեռ­նա­յին Ղա­րա­բա­ղում շա­րու­նակ­վող զին­ված հա­կա­մար­տու­թյան ֆո­նին»։ Խոս­քը տե­սա­նյու­թե­րում հայ­տն­ված փաս­տե­րի՝ հայ գե­րի­նե­րի գլ­խատ­ման ու գն­դա­կա­հար­ման, ինչ­պես նաև քա­ղա­քա­ցիա­կան թի­րախ­նե­րի վրա կա­տար­ված հար­ված­նե­րի մա­սին է, ո­րոնց հետևան­քով զոհ­վում են ան­մեղ մար­դիկ։ Այդ կա­պակ­ցու­թյամբ Խա­թիբ­զո­դան կոշտ ձևով հայ­տա­րա­րել է. «Ի­րա­նը չի հան­դուր­ժի նման չա­րա­գոր­ծու­թյուն­նե­րը, ո­րոնք հա­տուկ են ա­հա­բե­կիչ­նե­րին»։ Ի­րա­նի ԱԳՆ-ն հա­կա­մար­տու­թյան բո­լոր կող­մե­րին կոչ է ա­րել պահ­պա­նե­լու մի­ջազ­գա­յին մար­դա­սի­րա­կան ի­րա­վուն­քի նոր­մե­րը։ Դա ա­մե­նաիս­կա­կան ա­հա­զանգ է հա­մաշ­խար­հա­յին հան­րու­թյա­նը։ Եվ ա­ռա­ջին հեր­թին՝ իս­լա­մա­կան աշ­խար­հին։ Ե­թե խո­րա­պես վեր­լու­ծենք Խա­թիբ­զո­դա­յի հայ­տա­րա­րու­թյան ի­մաս­տը, ա­պա նա թուր­քե­րին ու «կով­կա­սյան թա­թար­նե­րին» մե­ղադ­րում է, որ նրանք.
1) օգ­տա­գոր­ծում են ա­հա­բե­կիչ­նե­րին, 2) կամ ի­րենց պա­հում են ինչ­պես ա­հա­բե­կիչ­ներ։ Հայ­տա­րա­րու­թյունն ուղղ­ված է նաև Ան­կա­րա­յին ու Բաք­վին։ Միա­ժա­մա­նակ ազ­դան­շան է Ռու­սաս­տա­նին, որ Ի­րա­նը պատ­րաստ է մաս­նակ­ցե­լու հնա­րա­վոր հա­կաա­հա­բեկ­չա­կան գոր­ծո­ղու­թյա­նը Այ­սր­կով­կա­սում։ Դա նաև ազ­դան­շան է Հա­յաս­տա­նին և Ար­ցա­խին, որ Թեհ­րա­նում ի գի­տու­թյուն են ըն­դու­նել Երևա­նի և Ստե­փա­նա­կեր­տի նա­խազ­գու­շա­ցում­նե­րը և պատ­րաստ են, ա­սենք, հա­մա­տեղ հա­կաա­հա­բեկ­չա­կան գոր­ծո­ղու­թյան Ա­րաքս գե­տի հյու­սի­սում։ Ի­րա­նի ԱԳՆ-ի հոկ­տեմ­բե­րի 19-ի հայ­տա­րա­րու­թյու­նից հե­տո մու­սուլ­մա­նա­կան աշ­խար­հում թուր­քե­րի և «կով­կա­սյան թա­թար­նե­րի» հե­ղի­նա­կու­թյունն ա­ղե­տա­լիո­րեն կընկ­նի։

Հոկ­տեմ­բե­րի 21-ին աշ­խարհն ի­մա­ցավ Ռու­սաս­տա­նի և Թուր­քիա­յի միջև հեր­թա­կան սկան­դա­լի մա­սին։ Ռու­սա­կան «Գա­զար­դի» և թուր­քա­կան եր­կու ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի բա­նակ­ցու­թյուն­նե­րը գա­զա­յին այն պայ­մա­նագ­րե­րի մա­սին, ո­րոնք ա­վարտ­վում են հա­ջորդ տա­րի, ընդ­հատ­վել են։ Թուր­քա­կան MIT հա­տուկ ծա­ռա­յու­թյու­նը հե­տաքն­նում է իբր Մոսկ­վա գաղտ­նի տե­ղե­կույ­թի ար­տա­հոս­քը։ Ընդ ո­րում, թուր­քա­կան ԶԼՄ-նե­րը չեն բե­րում հե­տաքն­նու­թյան ման­րա­մաս­նե­րը, սա­կայն, ինչ­պես հա­ղոր­դում է ICIS գոր­ծա­կա­լու­թյու­նը, ըստ գոր­ծին տե­ղյակ աղ­բյուր­նե­րի, մեկ ա­միս ա­ռաջ MIT-ը կաս­կա­ծյալ­նե­րին հար­ցաքն­նել է Սև ծո­վում հայտ­նա­բեր­ված գա­զի հան­քա­վայ­րի, ներ­մուծ­վող գա­զի գնե­րի և մա­տա­կա­րա­րում­նե­րի տվյալ­նե­րի մա­սին։ Վեր­ջերս «Գա­զար­դը» բա­նակ­ցում էր թուր­քա­կան «BOTAS» պե­տա­կան և «Bosphorus Gaz» մաս­նա­վոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հետ տա­րե­կան 7,75 մլրդ խմ գազ մա­տա­կա­րա­րե­լու եր­կա­րա­ժամ­կետ պայ­մա­նագ­րե­րի ճա­կա­տագ­րի մա­սին։

ICIS-ը շատ տե­ղե­կաց­ված կա­ռույց է։ Այն քի­միա­կան շու­կա­յում հա­մաշ­խար­հա­յին շատ խո­շոր վեր­լու­ծա­կան ըն­կե­րու­թյուն է և հա­մե­մա­տա­բար վեր­ջերս MRS ըն­կե­րու­թյան հետ ձեռ­նա­մուխ է ե­ղել ԱՊՀ շու­կա­յում ա­մեն­շա­բա­թյա գնա­յին ամ­փո­փում­նե­րի։ ICIS-ի աղ­բյուր­նե­րը նշել են, որ բա­նակ­ցու­թյուն­ներն ա­ռանց այն էլ բար­դա­ցած են նրա­նով, որ Թուր­քիան ու Ռու­սաս­տա­նը Սի­րիա­յի, Լի­բիա­յի և Ար­ցա­խի հա­կա­մար­տու­թյուն­նե­րում պաշտ­պա­նում են տար­բեր կող­մե­րին։ Զրու­ցա­կից­նե­րից մե­կը ճշ­տել է, որ հե­տաքն­նու­թյու­նը ցույց կտա՝ տե­ղե­կույ­թի փո­խան­ցու­մը ե­ղել է տե­ղե­կույ­թի փո­խա­նա­կում կոնկ­րետ մարդ­կանց միջև՞, թե՞ նրա­նում ներգ­րավ­ված են ըն­կե­րու­թյուն­ներն ի­րենք։ «Մոտ օ­րերս հե­տաքր­քիր կլի­նի տես­նել, թե թուր­քա­կան ERMA կար­գա­վո­րի­չը հետ կկան­չի՞ «Bosphorus Gaz»-ի ար­տո­նա­գի­րը»,- ա­սել է մի ու­րիշ զրու­ցա­կից։ Նա են­թադ­րում է, որ դրա­նով սպառ­նա­լի­քի տակ կհայ­տն­վի «Գա­զար­դի» կող­մից 2,5 մլրդ խմ գազ մա­տա­կա­րա­րե­լու միան­գա­մից եր­կու եր­կա­րա­ժամ­կետ պայ­մա­նա­գիր։ Մեկն ա­վարտ­վում է հա­ջորդ տա­րի, մյու­սը՝ 2043-ին։ Ա­ռա­ջին աղ­բյուրն այդ ըն­թաց­քում ICIS գոր­ծա­կա­լու­թյանն ա­սել է, որ մե­ղադ­րան­քը պաշտ­պա­նե­լու հա­մար դեռ բա­վա­րար ա­պա­ցույց­ներ չկան։ «Վեր­ջին տա­րի­նե­րին բան­տե­րում շատ մար­դիկ են հայ­տն­վել ա­ռանց բա­վա­րար ա­պա­ցույց­նե­րի։ Մենք ի՞նչ ի­մա­նանք, թե այդ գոր­ծը («Գա­զար­դի») դրան­ցից մե­կը չէ»,- ա­սել է նա։

Թուր­քա­կան «Daily Sabah» թեր­թը հայտ­նում է, որ մեկ ա­միս ա­ռաջ ձեր­բա­կա­լել են «Bosphorus Gaz»-ի (BG) գոր­ծա­դիր տնօ­րե­նի տե­ղա­կա­լու­հի Է­մել Օզ­թուր­քին և մաս­նա­վոր առևտրա­կան ձեռ­նար­կու­թյան 5 աշ­խա­տակ­ցի։ Թեր­թի տվյալ­նե­րով, գաղտ­նի տե­ղե­կույթ փո­խան­ցե­լու մա­սին հայտ­նի էր դար­ձել դեռ ապ­րի­լին։ Իբր Է­մել Օզ­թուրքն ան­մի­ջա­կան շփում է ու­նե­ցել օ­տա­րերկ­րյա ըն­կե­րու­թյան ե­րեք ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի հետ և նույ­նիսկ ռո­ման­տիկ կա­պի մեջ ե­ղել օ­տար պե­տու­թյան դես­պա­նու­թյան հե­տա­խու­զու­թյան սպա­յի հետ, ո­րին նույն­պես փո­խան­ցել է տե­ղե­կույ­թը։ Իբր BG-ի 5 աշ­խա­տա­կից տե­ղե­կու­թյուն­ներ են հա­վա­քել Թուր­քիա­յին գա­զի մա­տա­կա­րա­րում­նե­րի, նրանց գնե­րի մա­սին և ա­մեն ա­միս դրանք հայտ­նել օ­տա­րերկ­րյա ըն­կե­րու­թյա­նը։ Հարկ է ի­մա­նալ, որ մինչև 2018 թվա­կա­նը «Bosphorus Gaz»-ը ե­ղել է «Գա­զար­դի» վե­րահս­կո­ղու­թյան տակ, ո­րը հե­տա­գա­յում մաս­նա­վոր ձեռ­նար­կու­թյան բաժ­նե­տոմ­սե­րի 71 %-ը վա­ճա­ռել է BG-ի գոր­ծա­դիր տնօ­րեն Ադ­նան Սե­նին։ Այն մա­սին, որ ռու­սա­կան ըն­կե­րու­թյու­նը մտա­դիր է ա­զատ­վե­լու թուր­քա­կան մաս­նա­վոր առևտրա­յին ձեռ­նար­կու­թյու­նից, «Գա­զար­դում» խո­սում էին դեռ 2017 թ. կե­սե­րին։ «Թուր­քա­կան շու­կա­յում ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը բարդ բնույթ ու­նեն, ին­չը մաս­նա­վո­րա­պես կապ­ված է Թուր­քիա­յի տն­տե­սա­կան բարդ ի­րադ­րու­թյան հետ։ Քա­ղա­քա­կան վեր­ջին ի­րա­դար­ձու­թյուն­նե­րը շատ ու­ժեղ ազ­դել են թուր­քա­կան լի­րա­յի փո­խար­ժե­քի վրա, գնե­րը մնում են կար­գա­վոր­վող, գոր­ծում է «Botas»-ի կող­մից վա­ճառ­վող գա­զի լրավ­ճա­րի (սուբ­սի­դա­վո­րում) մե­խա­նիզմ։ Փաս­տո­րեն, Թուր­քիա­յում գա­զի լիար­ժեք ա­զատ շու­կա ոչ ե­ղել է, ոչ էլ կա։ Այդ պատ­ճա­ռով, մա­նա­վանդ երբ տես­նում ենք, թե թուր­քա­կան կող­մից ինչ գոր­ծո­ղու­թյուն­ներ են ձեռ­նարկ­վում մյուս մաս­նա­վոր ըն­կե­րու­թյուն­նե­րի հետ, մենք սկ­սե­ցինք դի­տար­կել այդ ակ­տի­վից դուրս գա­լու հար­ցը տն­տե­սա­կան և ան­կան­խա­տե­սե­լիու­թյան նկա­տա­ռում­նե­րով»,- 3 տա­րի ա­ռաջ ա­սում էր «Գա­զար­դի» նախ­կին փոխ­նա­խա­գահ Ա­լեք­սանդր Մեդ­վեդևը։

Թուր­քիա­յում ռու­սա­կան գա­զի ա­մե­նա­խո­շոր գնոր­դը «Botas» պե­տա­կան ըն­կե­րու­թյունն է։ Հա­ջորդ տա­րի նրա հետ ա­վարտ­վում է տա­րե­կան 4 մլրդ խմ, իսկ 2028-ին՝ 16 մլրդ խմ գա­զի մա­տա­կա­րար­ման պայ­մա­նա­գի­րը։ Թուր­քիա ռու­սա­կան գա­զի մա­տա­կա­րա­րում­ներն սկ­սե­ցին նվա­զել դեռ ան­ցյալ տա­րի և շա­րու­նակ­վե­ցին այս տա­րի, չնա­յած գոր­ծարկ­վեց «Թուր­քա­կան հոս­քը»։ Ա­ռա­ջին կի­սա­մյա­կում ռու­սա­կան գա­զի ներ­մու­ծու­մը նվա­զեց­րին 41 %-ով՝ մինչև 4,7 մլրդ խմ։ Մի կող­մից, բնա­կան հե­ղուկ գա­զի գնե­րը դար­ձան ա­վե­լի ցածր, քան եր­կա­րա­ժամ­կետ պայ­մա­նագ­րե­րի­նը, և, օ­րի­նակ, ո­րոշ մաս­նա­վոր առևտրա­յին ձեռ­նար­կու­թյուն­ներ չէին կա­րող գնել ռու­սա­կան գա­զը։ Մյուս կող­մից, թուր­քա­կան ըն­կե­րու­թյուն­ներն ու­նեն պայ­մա­նագ­րա­յին պար­տա­վո­րու­թյուն­ներ։ Փոր­ձա­գետ­նե­րը Թուր­քիա ար­տա­հա­նու­թյան անկ­ման պատ­ճառ­նե­րից են հա­մա­րում ինչ­պես գոր­ծող պայ­մա­նագ­րե­րի ա­վար­տից ա­ռաջ լա­վա­գույն պայ­ման­ներ «պո­կե­լու»՝ երկ­րի ցան­կու­թյու­նը, այն­պես էլ, հա­վա­նա­բար, ո­րոշ մի­ջազ­գա­յին հար­ցե­րով Մոսկ­վա­յի դիր­քո­րոշ­ման վրա ազ­դե­լու փոր­ձե­րը։ Ռու­սա­տյաց­ներն այժմ գոհ են. դե քա­նի որ «Գա­զար­դի» ե­կա­մուտ­նե­րը պա­կա­սում են գա­զա­մա­տա­կա­րա­րում­նե­րի ծա­վալ­նե­րի նվազ­ման պատ­ճա­ռով, ու­րեմն «հենց հի­մա» ողջ Ռու­սաս­տա­նը կթու­լա­նա և այլն։ Իսկ մենք նշենք այլ նր­բու­թյուն. ե­թե Մեդ­վեդևը 3 տա­րի ա­ռաջ բա­ցա­հայ­տո­րեն խո­սել է Թուր­քիա­յի՝ որ­պես ռու­սա­կան գա­զի ան­հու­սա­լի գնոր­դի մա­սին, ու­րեմն դեռ 2017 թ. «Գա­զար­դը» և ՌԴ պետ­բյու­ջեն սկ­սել են պատ­րաստ­վել Թուր­քիա­յի գա­զա­յին շու­կա­յից ու­նե­ցած ան­գամ նվա­զա­գույն կախ­վա­ծու­թյու­նից ա­զատ­վե­լուն։ Այ­սինքն, ա­զատ­վե­լով գա­զա­յին շու­կա­յում թուր­քա­կան ակ­տիվ­նե­րից, «Գա­զարդն» ինք­նա­բե­րա­բար ար­ձա­կում էր նաև Ռու­սաս­տա­նի քաղ­գոր­ծիչ­նե­րի և զին­վո­րա­կան­նե­րի ձեռ­քե­րը, օ­րի­նակ, Սի­րիա­յի և Լի­բիա­յի հար­ցե­րում։
(շա­րու­նա­կե­լի)

Սերգեյ ՇԱՔԱՐՅԱՆՑ